Declinación en sánscrito

El Sánscrito hereda de su progenitor el idioma protoindoeuropeo un sistema exhaustivo de morfología nominal. Las terminaciones se pueden afijar directamente a la raíz, o más frecuentemente, sobre todo en la lengua más posterior, a una base formada con la adición de un sufijo a la raíz.[1]

El sánscrito es un idioma ampliamente flexivo que preserva todos los tipos de declinación encontrado en el proto-indo-europeo, incluso algunas bases heteroclíticas residuales en r y n.[2][3]

Dimensiones editar

La declinación en el sánscrito se trata de una interacción entre 2 'dimensiones': 3 números y 8 casos.[4]​ Además, los nombres tienen género gramático. Los adjetivos tienen características parecidas a los nombres. Los variables son:[5][6]

1 3 números singular, dual, plural
2 3 géneros masculino, feminino, neutro
3 8 casos nominativo, acusativo, instrumental,

dativo, ablativo, genitivo, locativo, vocativo

Construcción editar

Raíces editar

El sistema más antiguo de declinación en el proto-indo-europeo, heredado por el sánscrito, es el afijo de las terminaciones directamente a la raíz. Este sistema ya estuvo en decadencia en la etapa anterior del pIE. Entre las lenguas indoeuropeas, este sistema se ha preservado más fielmente en sánscrito, sobre todo en la forma anterior del idioma que se llama el sánscrito védico.[7]

Raíces nominales arcaicas en idiomas cognados
Sánscrito Latín PIE Glosario
pā́d- pē(d)s, ped- *póds pie[n 1]
vā́c- vōx, vōc- *wṓkʷs voz[n 1]
rā́j- rēx, rēg- *h₃rḗǵs rey[n 1]

Bases editar

Más tarde volvió un nuevo sistema en que un intermedio que se llama la vocal temática se interpone entre la raíz y las terminaciones: *-o- y en sánscrito -a-, que produce la base temática.

La declinación de una base temática es menos complicado porque una multitud de las reglas Sandhi - de combinación eufónica - ya no se aplican. Así, en sánscrito clásico, el encuentro del nombre temático pā́da-s es más propenso que su predecesor atemático.[8][9]

Casos de declinación editar

En sánscrito, los nombres se declinan en ocho casos:[10]

Terminaciones editar

El esquema básica de sufixión[α]​ se ve abajo y se aplica a muchos nombres y adjetivos.

Pero, en acuerdo con el género y el consonante o vocal final de la base ya no declinada, existen reglas de sandhi que prescriben la forma declinada.[12][13]

Singular Dual Plural
Masc./Fem Neu. Masc./Fem Neu. Masc./Fem Neu.
Nominativo -s -au -as -i
Acusativo -am
Instrumental -bhyām -bhis
Dativo -e -bhyas
Ablativo -as
Genitivo -os -ām
Locativo -i -su

Declinación editar

Clasificación de base editar

Sustantivos se dividen en clases diferentes en acuerdo con la vocal terminal de base, antes de la declinación como descrito. Generalmente, la clasificación es:

  • Bases de vocales cortas
    • Bases a-
    • Bases i- y u-
    • Bases ṛ
  • Bases de vocales largas
    • Bases ā-
    • Bases ī- y ū-
  • Bases de consonantes
    • Bases simples
    • Bases as/is/us
    • Bases an- in-
    • Bases ant-/mant-/vant-
    • Bases vāṅs-

Las terminaciones afijadas al nombre de clase pueden sufrir, en algunos casos, modificaciones, incluso ser completamente reemplazado por otras formas.[14][2][15]

Bases en a- editar

La gran mayoría de los sustantivos en sánscrito pertenecen a esta clase, y son de género masculino o neutro. La posición del acento se mantiene constante, con la excepción del vocativo singular masculino. Los paradigmas se ilustran en sus formas pre-sandhi, y con el proceso utilizando dos bases masculinas devá- [A][n 2]​ and kā́ma- [B]​ y dos en neutro yugá- [C][n 1]​ and phála- [D]​.[16][17][18][15]

Adjetivos en base a- también se encuentran ampliamente, siendo invariablemente masculino o neutro (los femeninos se forman o en -ā o, menos fruecuentemente en -ī), también se declinan como siguiente.[19]

Base a- masc singular
Caso Ter[n 3] Proceso Resultado dev·á- kā́m·a-
Nominativo -s -a- + -s -as dev·á·s kā́m·a·s
Acusativo -am -a- + -am -am dev·á·m kām·a·m
Instrumental -ena -ena dev·éna kā́m·ena
Dativo -e -a- + -a- + e + a -āya dev·ā́ya kā́m·āya
Ablativo -as -as -āt -āt dev·ā́t kā́m·āt
Genitivo -as -as + ya -asya dev·ásya kā́m·asya
Locativo -i -a- + -i -e dev·é kā́m·e
Vocativo[n 4] - -a dév·a kā́m·a
Base a- masc dual
Caso Ter Proceso Resultado dev·á- kā́m·a-
Nominativo
Acusativo
Vocativo
-au -au -au dev·áu kā́m·au
Instrumental
Dativo
Ablativo
-bhyām -ā- + bhyām -ābhyām dev·ā́byhām kā́m·ābhyām
Genitivo
Locativo
-os -a- + -y- + -os -ayos dev·á·yos kā́m·a·yos
Base a- masc plural
Caso Ter Proceso Resultado dev·á- kā́m·a-
Nominativo, Vocativo -as -a- + -as -ās dev·ā́s kā́m·ās
Accusativo -as as -ān (-āṅs) -ān (-āṅs[n 5]​) dev·ā́n kā́m·ān
Instrumental -bhis -bhis -ais -ais dev·aís kā́m·ais
Dativo
Ablativo
-bhyas -a- + -i- + -bhyas -ebhyas dev·ébhyas kā́m·ebhyas
Genitivo -ām -ā + -n- ām -ānām dev·ā́nām kā́m·ānām
Locativo -su -a- + -i- + su -e dev·éṣu kā́m·eṣu

Formas en neutro se distinguen del masculino solo en las formas nominativas y acusativas, que siempre serán idénticas:

Base a- neutro sing, dual, plu
Caso Ter Proceso Resultado yug·á- phál·a-
Nom, Acc -a- + -m -am yug·á·m phál·a·m
Nom, Acc -a- + -ī -e yug·é phál·e
Nom, Acc -i -a- + an + -i -āni yug·ā́ni phál·āni

Bases en i- y u- editar

Bases i- editar

Paradigmas para el masculino agní- ,[E][n 6]​ feminino gáti- [F]​ y neutro vā́ri- .[G][21][22]

i-stem masc/fem
Caso Ter Proceso Res agní- gáti-
Nom -s - -s agní·s gáti·s
Acc -am -am -m agní·m gáti·m
Ins -n- + -ā
-
-nā
agní-nā gáty·ā
Da -e guna(i) + e -aye agn·áy·e gát·ay·e
Abl, Gen -as guna(i) + s
-i- + -a- + -as
-es[n 7] agn·és gát·és
gáty·ās
Loc -i -i -au -au agn·aú gát·au
Voc - -e agn·é gát·e
Caso Ter Proceso Res agní- gáti-
N.A.V -au -au agn·ī́ gát·ī
I.D.A -bhyām - -bhyām agní·bhyām gáti·bhyām
Gen, Loc -os -i- + -os -yos agny·ós gáty·os
Caso Ter Proceso Res agní- gáti-
Nom, Voc -as guna(i) + -as -ayas agn·áy·as gát·ay·as
Acc -as as -īn (-īṅs) -īn (-īṅs[n 5]​) agn·ī́n gát·īn
Ins -bhis - -bhis agní·bhis gáti·bhis
Dat, Abl -bhyas - -bhyas agní·bhyas gáti·bhyas
Gen -ām -ī + -n- ām -īnām agn·ī́nam gát·īnām
Loc -su - -su agní·ṣu gáti·ṣu

Neutros tienen la inserción de -n-[n 8][β]​ entre la base y la terminaciones vocálicas.

i-stem neut
Caso Ter Proceso Res vā́ri-
N.A.V - vā́ri
Ins -n- -nā vā́ri·ṇ·ā
Dat -e -n- -ne vā́ri·ṇ·e
Abl,Gen -as -n- -nas vā́ri·ṇ·as
Loc -i -n- -ni vā́ri·ṇ·i
Caso Ter Proceso Res vā́ri-
N.A.V -n- -nī vā́ri·n·ī
I.D.A -bhyām - -bhyām vā́ri·bhyām
Gen, Loc -os -n- -nos vā́ri·ṇ·os
Caso Ter Proceso Res vā́ri-
N.A.V -i -īni -īni vā́rī·ṇ·i
Ins -bhis - -bhis vā́ri·bhis
Dat, Abl -bhyas - -bhyas vā́ri·bhyas
Gen -ām -ī + -n- ām -īnām vā́r·īṇām
Loc -su - -su vāri·ṣu

Bases u- editar

Paradigmas para masculino śátru- ,[H]​ feminino dhenú- [I]​ and neuter mádhu- .[J][n 1][23][24]

u-stem masc/fem
Caso Ter Proceso Res śátru- dhenú-
Nom -s - -s śátru·s dhenú·s
Acc -am -am -m śátru·m dhenú·m
Ins -n- + -ā
-
-nā
śátru-ṇā dhenv·ā
Dat -e guna(u) + e -ave śátr·av·e dhen·áv·e
Abl, Gen -as guna(u) + s
-u- + -a- + -as[n 7]
-es śátr·os dhen·ós
dhenv·ā́s
Loc -i -i -au -au śátr·au dhen·aú
Voc - -e śátr·o dhen·ó
Caso Ter Proceso Res śatru- dhenú-
N.A.V -au -au śátr·ū dhen·ū́
I.D.A -bhyām - -bhyām śátru·bhyām dhenú·bhyām
Gen, Loc -os -u- + -os -vos śátrv·ós dhenv·ós
Caso Ter Proceso Res śátru- dhenú-
Nom, Voc -as guna(u) + -as -avas śátr·av·as dhen·áv·as
Acc -as as -ūn (-ūṅs)
-ūs
-ūn (-ūṅs[n 5]​)
-ūs
śátr·ūn dhen·ūs
Ins -bhis - -bhis śátru·bhis dhenú·bhis
Dat, Abl -bhyas - -bhyas śátru·bhyas dhenú·bhyas
Gen -ām -ū + -n- ām -ūnām śátr·ūṇām dhen·ū́nām
Loc -su - -su śátru·ṣu dhenu·ṣu
u-stem neut
Caso Ter Proceso Res mádhu-
N.A.V - mádhu
Ins -n- -nā mádhu·n·ā
Dat -e -n- -ne mádhu·n·e
Abl, Gen -as -n- -nas mádhu·n·as
Loc -i -n- -ni mádhu·n·i
Caso Ter Proceso Res mádhu-
N.A.V -n- -nī mádhu·n·ī
I.D.A -bhyām - -bhyām mádhu·bhyām
Gen, Loc -os -n- -nos mádhu·n·os
Caso Ter Proceso Res mádhu-
N.A.V -i -i -ūni -ūni mádhū·n·i
Ins -bhis - -bhis mádhu·bhis
Dat, Abl -bhyas - -bhyas mádhu·bhyas
Gen -ām -ū + -n- ām -ūnām mádh·ūnām
Loc -su - -su mádhu·ṣu

Adjetivos en i- y u- se declinan parecido.[25]

Bases en ṛ- editar

Bases en ṛ- son principalmente nombres agentivos en -tṛ (heredado por español como -dor), como dātṛ ,[K]​ pero también incluyen nombres familiares como pitṛ ,[L][n 1]mātṛ ,[M][n 1]​ and svasṛ.[N][n 9][26]

ṛ-stem
Caso Ter Proceso Res dātṛ́- svásṛ- pitṛ́- dhātŕ-
Nom -s vṛddi(ṛ) (-rs) datā́ svásā́ pitā́ dhātṛ́
Acc -am vṛddhi(ṛ) + -am
guna(ṛ) + -am[n 10]
-āram
-aram
dāt·ā́r·am svás·ār·am pit·ár·am dhātṛ́
Ins datr·ā́ svásr·ā pitr·ā́ dhātŕ·ṇ·ā
Dat -e -e dātr·é svásr·e pitr·é dhātṛ́·ṇ·e
Abl, Gen -as -as -ur -ur dāt·úr svás·ur pit·úr dhātṛ́·ṇ·as
Loc -i guna(ṛ) + -i -ari dāt·ar·í svás·ar·í pit·ar·í dhātṛ·ṇ·i
Voc[n 4] guna(ṛ) -ar dā́t·ar svás·ar pít·ar dhā́tṛ, dhā́tar
Caso Ter Proceso Res dātṛ́- svásṛ- pitṛ́- dhātṛ́-
N.A.V -au vṛddhi/guna(ṛ) + -au -arau dāt·ā́r·au svás·ār·au pit·ár·au dhātṛ́·ṇ·ī
I.D.A -bhyām - -bhyām dātṛ́·bhyām svásṛ·bhyam pitṛ́·bhyām dhātṛ́·bhyām
Gen, Loc -os ṛ + -os -ros dātr·ós svásr·os pitr·ós dhātṛ́·ṇ·os
Caso Ter Proceso Res dātṛ́- svásṛ- pitṛ́- dhātṛ́-
N.V -as vṛiddi/guna(ṛ) + -as -āras / -aras dāt·ār·as svás·ār·as pit·ar·as dhātṝ́·ṇ·i
Acc -as as -ṝn (-ṝṅs) -ṝn (-ṝṅs[n 5]​) dāt·ṝ́n svás·ṝn pit·ṝ́n dhātṝ́·ṇ·i
Ins -bhis - -bhis dātṛ́·bhis svásr·bhis pit·ṛ́·bhis dhātṛ·bhis
Dat, Abl -bhyas - -bhyas dātṛ́·bhyas svásr·bhyas pitṛ́·bhyas dhātṛ́·bhyas
Gen -ām -ṛ/ṝ + -n- ām -ṛ/ṝṇām[γ] dāt·ṛ́ṇām svás·ṛṇām pit·ṛ́ṇām dhāt·ṝ́ṇām
Loc -su - -su dātṛ́·ṣu svásṛ·ṣu pitṛ́·ṣu dhātṛ́·ṣu

Números editar

Números cardinales editar

Los números[27][28]​ desde uno a diez, con cognados en idiomas relacionados:

Números
Sánscrito Latín Proto-Indo-Europeo
éka- ūn- *Hoi-no-, *Hoi-k(ʷ)o-
dvá- duo *d(u)wo-
trí- trēs, tria *trei-, *tri-
catúr- quattuor *kʷetwor-, *kʷetur-
páñca- quīnque *penkʷe
ṣáṣ- sex *s(w)eḱs
saptá-, sápta- septem *septm̥
aṣṭá-, áṣṭa- octō *oḱtō
náva- novem *newn̥
dáśa- decem *deḱm̥(t)

Todos los números se declinan en todos los casos. Desde 1 a 4, los números tienen el acuerdo con su sustantivo en número, género y caso; de 5 a 19, en número y caso; desde 20 solo en caso.[29]

Éka se declina como un adjetive pronominal, Dvá se encuentra solo en el dual, y Trí y catúr se declinan como indicado:[30]

Three Four
Masc Neu Fem Masc Neu Fem
Nom tráyas trī́ṇi tisrás catvā́ras catvā́ri cátasras
Acc trīn trī́ṇi tisrás catúras catvā́ri cátasras
Ins tribhís tisṛ́bhis catúrbhis catasṛ́bhis
Dat tribhyás tisṛ́bhyas catúrbhyas catasṛ́bhyas
Abl tribhyás tisṛ́bhyas catúrbhyas catasṛ́bhyas
Gen trayāṇā́m tisṛṇā́m caturṇā́m catasṛṇā́m
Loc triṣú tisṛ́ṣu catúrṣu catasṛ́ṣu

De 11 a 19:

ékādaśam, dvā́daśam, tráyodaśam, cáturdaśam, páñcadaśam, ṣóḍaśam, saptádaśam, aṣṭā́daśam, návadaśam.

Los decenos de 20 a 90:

(d)viṃśatí, triṃśát, catvāriṃśát, pañcāśát, ṣaṣṭí, saptatí, aśītí, navatí.

Los números combinados:

21 - ékaviṃśati, 22 - dvā́viṃśati, 23 - trayóviṃśati, ..., 26 - ṣáḍviṃśati, ..., but 82 - dvā́́śīti, 83 - trayā́śīti, 88 - aṣṭā́śīti.

Los cientos:

śatam, dvai śatai, trīṇi śatāni / tri śatam, etc.

Los números largos:

1000 sahásra
10,000 ayúta
100,000 lakṣá
1,000,000 prayúta
10,000,000 kóṭi
108 arbudá
109 mahā́rbuda
1010 kharvá
1011 nikharvá[31]
10140 asaṅkhyeya!

Números en compuestos editar

Todos los números pueden participar en compuestos en su forma base:[29]

Compuesto Glosario
dvi-pāda- two-footed, con dos pies
śata-mukha- hundred-mouthed, que tiene 100 bocas
daśa-kumāra-carita- la historia de 10 príncipes

Números ordinales editar

De uno a diez:

  1. prathamás, -ā́
  2. dvitī́yas, -ā
  3. tṛtī́yas, -ā
  4. caturthás, -ī́
  5. pañcamás, -ī́
  6. ṣaṣṭhás, -ī
  7. saptamás, -ī́
  8. aṣṭamás, -ī́
  9. navamás, -ī́
  10. daśamás, -ī́

Otros:

11. - ekādaśás, ... 20. - viṃśatitamás (viṃśás), 30. - triṃśattamás (triṃśás), 40. - catvāriṃśattamás, 50. - pañcāśattamás, 60. - ṣaṣtitamás, 70. - saptatitamás, 80. - aśītitamás, 90. - navatitamás, 100. - śatatamás, 1000. - sahasratamás.

Notas editar

  1. a b c d e f g también cognado
  2. cognado con 'dios'; 'deidad' & 'divino'
  3. Terminación estándar
  4. a b cambio de acento
  5. a b c d the historical form resurfaces in certain environments, e.g., dev·āṅs·ca, seemingly, and misleadingly, as if it were a sandhi rule[20]
  6. cognado con Lat igni-ignición
  7. a b fem either form
  8. característica común en bases en neutro i-, u- y ṛ-
  9. cf. Inglés sister
  10. most kinship nouns take the guṇa form, while agental nouns always take the vṛddhi form

Glosario editar

  1. dios
  2. amor
  3. yugo
  4. fruto
  5. fuego
  6. paso, marcha
  7. agua
  8. enemigo
  9. vaca
  10. miel
  11. dador, donante
  12. padre
  13. madre
  14. hermana

Glosario tradicional y notas editar

  1. "su·au·jas am·auṭ·śas ṭā·bʰyām·bʰis ṅe·bʰyām·bʰyas ṅasi·bʰyām·bʰyas ṅas·os·ām ṅi·os·sup" - Pāṇini IV 1.2.[11]
  2. "iko'ci vibʰaktau" - Pāṇini VII 1.73
  3. "nṛ ca" - Pāṇini VI 4.6

Referencias editar

  1. Burrow, §4.1.
  2. a b Fortson, §10.46.
  3. Burrow, §5.2.
  4. Bucknell, p. 11.
  5. Bucknell, p. 12-16.
  6. Whitney, §261-266.
  7. Burrow, §4.2
  8. Fortson, §6.43.
  9. Burrow, §4.3
  10. Fortson, §6.
  11. Kale, §56
  12. MacDonell, III.71, p. 33.
  13. Whitney, §164-179.
  14. Whitney, §321-322.
  15. a b Burrow, §4.3-4.4.
  16. Whitney, §326-331.
  17. Bucknell, p. 19-22.
  18. MM-W, p. 271, 492, 716,846.
  19. Whitney, §332.
  20. Whitney, §208-209.
  21. Whitney, §335-339.
  22. Bucknell, p. 19-23.
  23. Whitney, §335-342.
  24. Bucknell, p. 19-24.
  25. Whitney, §344.
  26. Whitney, §369-373
  27. Whitney, ch. 5.
  28. Burrow, ch.6.1.
  29. a b Coulson, p. 178.
  30. Bucknell, p. 106.
  31. Burrow, p. 262.

Bibliografía editar

  • Fortson, Benjamin W. Indo-European Language and Culture (2010 edición). Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-8895-1. 
  • Staal, Frits, Word order in Sanskrit and Universal Grammar, Foundations of Language, supplementary series 5, Springer (1967), ISBN 978-90-277-0549-5.
  • Staal, Frits (1972). A Reader on the Sanskrit Grammarians. MIT Press. ISBN 0-262-19078-8. 
  • Wackernagel, Debrunner, Altindische Grammatik, Göttingen.
  • W. D. Whitney, Sanskrit Grammar: Including both the Classical Language and the Older Dialects
  • W. D. Whitney, The Roots, Verb-Forms and Primary Derivatives of the Sanskrit Language (A Supplement to His Sanskrit Grammar)
  • Bucknell, Roderick S, Sanskrit Manual (2000) ISBN 81-208-1188-7
  • Coulson, Michael, Sanskrit (teach yourself), McGraw Hill (2003)
  • Böhtlingk, Otto, Pâṇini's Grammatik, Leipzig (1887)
  • Szemerényi, Oswald J.L. - Einführung in die vergleichende Sprachwissenschaft - 4 Ed - Oxford University Press - ISBN 0-19-824015-5
  • Kale, M R. A Higher Sanskrit Grammar (2002 edición). Motilal Banarsidass. ISBN 81-208-0177-6. 
  • Cardona, George (1997). Pāṇini - His work and his traditions. Motilal Banarsidass. ISBN 81-208-0419-8. 
  • Keith, A. Berriedale (1956). A History of Sanskrit Literature. Great Britain: Oxford University Press. 

Enlaces externos editar