Lenguas matlatzinca-tlahuica

Las lenguas matlatzinca-tlahuica, matlatzinca-ocuilteco-pirinda o matlatitzinca-atzinca-pirinda es un conjunto de al menos tres lenguas o variantes lingüísticas de la misma macrolengua habladas en el centro de México. Aunque en el pasado el proto-matlatzinca-tlahuica fue la lengua mayoritaria de extensas zonas del centro de México, primero fue substituido por el náhuatl y más tarde por el español de tal manera que ahora solo cuentan con unos centenares de hablantes.

Lenguas matlatzinca-tlahuica
Región Área lingüística mesoamericana
Países Bandera de México México
Hablantes 1760 (2020)
Familia

Otomangueano (OM)
  OM occidental
    Otopameano

      Matlatzinca-Tlahuica
Subdivisiones Matlatzinca-Pirinda
Tlahuica-Oculteca

Distribución y número de hablantes editar

En la actualidad el matlatzinca cuenta con varios centenares de hablantes en el pueblo de San Francisco Oxtotilpan y el tlahuica en San Juan Atzingo por unas pocas decenas de personas. Ambos municipios se encuentran en el Estado de México. A principios de siglo también se habló en Mexicaltzingo (Estado de México) y el pirinda se habló en Charo (Michoacán).

Fuentes editar

Las lengua matlatzincas solo se han descrito adecuadamente recientemente, aunque existen dos gramáticas del siglo XVII, el Arte doctrional y modo general para aprender la lengua matlatzinca (1638) de Miguel de Guevara y el Arte de la lengua matlatzinca (1640) de Diego de Basalenque, seguido de un vocabulario matlatzinca-español español-matlatzinca (1642). Estos dos artes parecen describir el matlatzinca de Michoacán o pirinda. En el siglo XX Jacques Soustelle describió brevemente estas lenguas proporcionando datos del número de hablantes en diversas localidades. Posteriormente R. Escalante y M. Hernández dieron descripciones modernas del matlatzinca.

Descripción lingüística editar

Morfología editar

La morfología nominal usa ampliamente los prefijos, por ejemplo el número singular se marca mediante los prefijos we- en los seres humanos y racionales:

wetowaa 'hijo' / wetošuwi 'hija' (matlatzinca Oztotilpan)
wema 'hombre' (matl. Oztotilpan)
wešu 'mujer' (matl. Oztotilpan) / weču 'mujer' (tlahuica)
wembontani 'sacerdote' (matl. Mexicaltzingo)

En las anteriores formas šu-/ču- es una marca derivativa de género femenino. Con los seres inanimados o animados no racionales se emplea frecuentemente in- / ni- (y a veces Ø-):

insini 'perro' / inšusini 'perra' (pirinda)
ninta 'ojo' (matl. Mexicaltzingo)
inx-äni o äni 'gallina' (matl. Oztotilpan)

En el plural el prefijo común a todos los nombres es:

wema 'hombre' / nema 'hombres' (matl. Oztotilpan)
weču 'mujer' / nyeču 'mujeres' (tlahuica)

Comparación léxica editar

A continuación se da una lista de palabras comparadas, las vocales dobles indican vocales largas, el acento en matlatzinca de Oztotilpan indica tono alto, mientras que la ausencia de acento indica tono bajo:

Matlatiznca-
Pirinda[1]
Matlatzinca
Mexicalzingo[2]
Matlatzinca
Oztotilpan
[3][4]
Atzinca-
Tlahuica
[5]
proto-
matlazinca
'1' in-dah-wi in-da-wi nrá-wi *n mbla
'2' i-na-wu hi-no-wi te-nó-wi mno *-nó-wi
'3' in-yu-hu hi-šu ró-šu pʔyu *-yu/*-šu
'4' in-kuno-wi in-k'unu-wi ro-kunhó-wi gunho *kunhó
'5' in-kuthaa in-kʔuda ro-kutʔá kwitʔa *kwi-tʔa
'6' in-dah-to-wi in-da-tʔo-wi nra-tóo-wi mblâ-ndoho *ndáh-n
'7' inethowi ne-to-wi ne-tóowi ñe-ndo-ho *ñe-nto
'8' i-nekuno-wi i-nekʔuno-wi ne-nkunhó-wi mñe-gunho *ñe-kunhó
'9' i-murahta-dahata i-maratâ-ndaha muráta-nrátʔa mbla-tilatʔa
'10' in-daha-ta in-da-ra nrá-tʔa mbla-tʔa *ndá-tʔa
'cabeza' nu nu nigwi *nú(?)
'ojo' nta nta ta *n
'nariz' maši maši máši ñu-maš *máši
'boca' naa na ñu-pi *ná
'labio' šinĩ šína pšina *šíni
'piel' šipari šipáari šimbali *šĩpári
'pie' moo mo mo *mo
'sangre' čihyabi číhabí ĵihya *číhya
'lágrima' čih-ta škanuta(?) či-nda *či-n
'maíz' tatuy tarui táʔthuwí *datʔwi datʔuu
'maíz molido' čini čini(?) či ini
'nixtamal' nišaki níšáki ñušak(i) *níšáki
'tortilla' mewi mhéwi mẽ *mhéwi(?)
'chile' mii x-imi (i)mí mi *mí(?)
'tomate' rumpa čhúwampa nipa
'frijoles' inaši čhə načii i-
'sal' tʔuši thúši tʔ *tʔúši
'comer' tsitsi tsitsi sísí tsintsi *tsí[tsí]
'maguey' išumi inšuni šuni dloti *šuni
'flor' theni tini təni ndoyii *ntə-ni
'bosque' tsaa pín-sa(a) ñun-dzaa *tsaa
'perro' tsini síní tsi *tsíní
'caballo' paari pari(?) bahl(e)
'pavo' ñah-eni nax-ini əni tamʔi *ini
'campo' pi-hnomi noni pí-ʔnoni ñuñu *ʔnoni
'piedra' to (n)to ndo *nto
'sol' in-yahbi yabi (in)čutata tʔutata *yahbi
'luna' in-buee i-mbwii in-čunéné tʔunana *mbwi(?)
'estrella' tsee mán-seʔe tee *tse
'mes' mbwii mbwi(?) bwi *mbwi
'año' hiči kʔiĵi kʔii *kʔi
'agua' intawi intawi intáwi nda *ntá-wi
'montaña' ineetsi inhitsʔi inhəsi(?) pʔwötse *in-hitsʔi(?)
'casa' in-baani in-mani báʔni to *báʔni
'mercado' tetani tetani tyeta *tetani
'sembrar' tutuhmi tuni hoyari(?) tuhu *tu-
'noche' šuemi šuti šəni šu *šũi(?)
'frío' ki-tsee tse ku-sé tse *tsé
'calor' pahyabi páwi pahya *pá-

Referencias editar

  1. Miguel de Guevara (1638): Arte doctrional y modo general para aprender la lengua matlatzinca
  2. Jacques Soustelle, 1938.
  3. R. Escalante, 1999.
  4. Las formas con interregante preceden de: J. Soustelle, 1938.
  5. J. Soustelle, 1938.

Bibliografía editar

  • Roberto Escalante y Marciano Hernández (1999): Matlazinca de San Francisco Oxtotilpan, Estado de México, dentro del Archivo de lenguas indígenas de México, COLMEX, México DF, ISBN 968-12-0902-8.
  • Soustelle, Jacques (1938 [1994]). «XII: El Matlatzinca (pirinda) y el Ocuilteca». La familia lingüística Otomí-Pame de México Central. México DF: Fondo de Cultura Económica. pp. 303-329. ISBN 968-16-4116-7. Consultado el 30 de abril de 2010.